Wat is aandacht?

Expertinterview met Hoogleraar Cognitieve Psychologie Stefan van der Stigchel Aandacht: wat is het en wat doet het met je? Het lijkt wel of we tegenwoordig alleen aandacht krijgen als er tijd over is, terwijl het juist begint met aandacht. Of je nu een patient bent of een zorgprofessional. Geef iemand aandacht en er gebeurt iets geweldigs: mensen ontluiken, bloeien op, voelen zich gezien en gewaardeerd. Hoe werkt aandacht precies? Dat vragen we aan Stefan van der Stigchel, Hoogleraar Cognitieve Psychologie verbonden aan de Universiteit van Utrecht en expert op het gebied van aandacht. Wat is aandacht nu eigenlijk? Aandacht bepaalt wat je van de wereld om je heen meekrijgt. Door je aandacht ergens op te vestigen, kun je de binnenkomende informatie verwerken. Het gaat hierbij om informatie van buitenaf, denk aan alles wat je hoort, ziet en ruikt, maar ook om interne informatie, zoals gedachtes die je hebt. Als mens kunnen we onze aandacht maar op een taak tegelijk richten. De hele dag door maken we daarom bewust en onbewust keuzes waar we aandacht aan geven. Pas als we ergens aandacht aan geven, kunnen we de verkregen informatie diep verwerken in onze hersenen. Dit klinkt als een beperking van ons brein, maar eigenlijk is dit heel efficient. Als je kiest om iets aandacht te geven, dan betekent het dat je al het andere wat er op dat moment om je heen gebeurt of in de wereld speelt, even geen aandacht geeft. Je negeert de rest als het ware. Dat is in deze tijd best moeilijk of niet? Ja, dat is het zeker. Vroeger was dat al moeilijk, maar nu is dat nog lastiger geworden door alle afleiding die we continu hebben. En met afleiding bedoel ik niet alleen de appjes, mails en telefoontjes die we dagelijks krijgen, maar ook afleiding van onze interne gedachtes. Aandacht hebben voor iemand, vereist dat je er op dat er moment echt bent. Zowel fysiek als mentaal. Soms kun je wel fysiek ergens aanwezig zijn, maar dan ben je in gedachte bij een andere patient of cliënt, omdat er nog formulieren ingevuld moeten worden of omdat je denkt aan de volgende patient die alweer op je staat te wachten. Om echt aandacht voor iemand te hebben, moeten er geen andere gedachtes zijn die jouw aandacht opsnoepen. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan, helemaal in de zorg, waar de druk hoog is. Ja, dat is het ook. De druk in de zorg is hoog, er is een tekort aan personeel en de administratieve lasten zijn hoog, dat blijkt ook uit recent onderzoek. Probeer dan maar eens volle aandacht te hebben voor je patiënt of cliënt. Een zorgverlener is met een taak bezig, maar denkt daarnaast aan alles wat er nog meer moet gebeuren; is deze zorg voor de patiënt declarabel? Wat moet ik allemaal doen om de juiste zorg voor deze patiënt te regelen? We worden afgeleid door onze gedachten en hebben daardoor ook geen aandacht voor hetgeen er nu op dit moment gebeurt. En toch is het nodig om aandacht te hebben, want alleen dan kun je de juiste informatie ontvangen en verwerken, zodat de patiënt of cliënt daadwerkelijk geholpen kan worden. Als iemand niet oplet of aandacht schenkt aan een boodschap, zal deze boodschap nooit aankomen. Hoe belangrijk is aandacht voor de mens? De mens is ongelofelijk gevoelig voor het krijgen van aandacht. Dat zien we in onderzoeken in het lab ook terug. Als iemand waarmee je praat wegkijkt, dan vraag je je al snel af waarom diegene nu wegkijkt.’. Heeft hij geen oog voor mij of heb ik iets gemist? Dat zijn onze reflexen die meespelen. Je voelt het of iemand aandacht aan je geeft. Zelfs als iemand je aankijkt, dan nog kun je denken dat iemand geen aandacht voor je heeft. Aankijken betekent niet dat je ook daadwerkelijk aandacht krijgt. Wat gebeurt er fysiek met iemand die aandacht krijgt? Je moet het vergelijken als je naar je favoriete artiest gaat. Je staat vooraan en jouw artiest of idool kijkt jou aan. Dat moment, wat je dan voelt, dát doet oprechte aandacht met je. We zijn sociale wezens, dus het moment dat je echt contact met iemand hebt, dat voelt prettig. Hetzelfde geldt voor het negeren of geen oprechte aandacht krijgen. We weten vanuit onderzoek dat als iemand een spel speelt met meerderen personen en diegene is zelf een tijdje niet aan zet, dan krijgt de persoon het gevoel alsof hij buitengesloten wordt. Het pijncentrum in de hersenen licht dan op. Het is iets wat mensen echt kunnen voelen. Het neigt naar eenzaamheid. Hoe kun je er dan voor zorgen dat je daadwerkelijk aandacht kan geven, bijvoorbeeld aan je patiënt of cliënt? Door je voor te bereiden op hetgeen wat gaat komen. Bereid je gesprekken kort voor, neem de tijd om je even in te lezen en je te verplaatsen in de patiënt of cliënt die je zo tegenover je hebt. Ik praat hier veel over met zorgprofessionals en dan hebben we het ook over specifieke technieken: Geen telefoon tussendoor en neem even een minuut om alles af te handelen van de vorige patiënt/cliënt Plan kortere rustmomenten: dit hoeft echt niet lang te zijn, maar wel noodzakelijk om alle interne afleiding te structureren Cognitief offonloading kan waardevol zijn: net een moeilijk gesprek gehad? Schrijf op wat je dwarszit. Je hebt het dan niet meteen opgelost, maar je kunt deze gedachten wel parkeren Plan een moment in de dag waarop je even geen aandacht hoeft te geven: we denken allemaal dat we kunnen multitasken, maar dat is dus precies wat we niét kunnen. Hoe geef je iemand daadwerkelijk het gevoel dat je aandacht hebt voor diegene? Dat kan op verschillende manieren. Zo is het belangrijk om iemand aan te kijken, iemand even kort aan te raken, aangeven dat je degene die tegenover je zit begrijpt door dit bijvoorbeeld letterlijk uit te spreken. Het zijn kleine dingen, maar wel heel waardevol. Is het ook belangrijk om aandacht te krijgen van de patiënt of cliënt? Jazeker. Als je geen aandacht krijgt van je patiënt dan gaat de informatie die je geeft verloren. Het wordt niet in de patiënt zijn geheugen opgeslagen en daardoor komt het ook niet in zijn langetermijngeheugen terecht. Op het moment dat jouw patiënt of cliënt voornamelijk bezig is met de zetting van een ziekenhuisbezoek of huisartsenbezoek, alleen nog maar bezig is met de arts die tegenover hem zit of alleen maar moet denken aan de zorgen die hij heeft, dan kun je als zorgverlener de boodschap moeilijker overbrengen.

---